Abstract

Uygurcada çokluk ve topluluk anlamı veren çok sayıda sözcük bulunur. Bu sözcüklerin bir bölümü daha sonraki dönem ve sahalarda kullanılmışken bir bölümünün yalnız Uygurca metinlerde yer aldığı görülür. Çokluk ve topluluk bildiren bu sözcüklerin büyük bir bölümü tek başına kullanılmışken bir bölümünün kullanımının ise yakın anlamlı bir başka sözcüğe bağlı olduğu görülür. Yalnız Uygurca metinlerde görülen başka dönem ve sahalarda tespit edilemeyen imerigme ~ imrerigme sözcüğü de az sayıdaki benzeri gibi, çoğu zaman tek başına kullanılmamış, yakın anlamlı kamag, alku kamag, köp kalın sözleriyle birlikte kullanılmıştır. Metinlerde imrerigme şeklinin imerigmeden sayıca daha fazla kullanılması sözcüğün yapısıyla ilgili en önemli konulardan biri olmuştur. Sözcüğün yapıca sıfat-fiil eki –(X)gmA ile kurulduğu araştırmacıların üzerinde uzlaştığı bir konudur. Geriye kalan *imer- fiili metinlerde tek başına tespit edilememiş ancak, Divanü Lügati’t-Türk’teki imrem “halk topluluğu” sözcüğü anlam yakınlığı nedeniyle kökteş kabul edilmiştir. Bununla birlikte imrem sözünün yapısının da araştırmacılarca tartışıldığı, çözümlenmeye çalışıldığı görülür. Bu çalışmada imerigme ~ imrerigme sözcüğünün yapısı ve anlamına ilişkin görüşler aktarılarak değerlendirilmiş, sonuçta sözcüğün kökünün günümüzde Türkçede ve başka Türk dillerinde de görülen imece (<*im-me-ci) sözünün de kökü olabileceğini düşündüğümüz *im- ~ *yim- “dönmek, çevrelemek” fiili sonrasındaki -Ar- ekinin ettirgenlik eki olduğu kanaatine varılmıştır. Metinlerde tespit edilen imrerigme şeklindeki -r- sesinin daha önce başkaları tarafından da önerildiği gibi (çap- > çarp-, kutgar- > kurtgar-, sep- > serp- vb.) türeme bir ses olduğu, imrem sözcüğünün yapısının yine başkaları tarafından önerildiği gibi göçüşmeyle (*im-er-i-m > *imirem > imrem) bu hâli aldığı kabul edilmiştir. Eski Türkçe *imer- fiilinin Anadolu ağızlarında bir ön h- türemesiyle himir- “(bir söküğü, yırtığı) iple gelişigüzel çevirerek dikmek”; Kırgızcada imer- “etrafını çevirmek, döndürmek”; Altaycadaki cimire- “sallamak” ve cimiret- “çevirtmek” şeklinde tespit edilmiş olması sözcüğün kökünün *im- ~ *yim- şeklinde olduğunu, -Ar- yapısının ise ettirgenlik eki olduğunu destekler.

Abstract

There are many words in Uighur that give the meaning of plurality and community. While some of these words are used in later periods and fields, it is seen that only a part of these words are included in Uighur texts. While a large number of these words stating plurality and majority are used by themselves, it seems that the use of a part of these words depends on another approximate meaningful word. The word imerigme ~ imrerigme only seen in Uighur texts and not being detected in other periods and fields wasn't used alone generally like a small number of similars, it was used by approximate meaningful such as the words kamag, alku kamag, köp kalın. The use of the form imrerigme in the texts more than the number of imerigme is one of the most important issues related to the structure of the word. It is an issue which researchers agree on it that the word is formed by the participle suffix -(X)gmA structurally. The remaining verb *imer- wasn't detected alone in the texts, but  the word imrem “public community” in Divanü Lügati’t-Türk was accepted as the cognate because of the approximate meaning. Besides, it is seen that the structure of the word imrem have also been argued and tried to solve by the researchers. In this study, it is interpreted by transferring the opinions related to the structure and meaning of the word imerigme ~ imrerigme and eventually it is concluded that the root of the word is the causative suffix

-Ar- after the verb *im- ~ *yim- “return, surround” which we accepted as the root of the word imece (< *im-me+ci) seen in today's Turkish and other Turkic languages.

It is accepted that the sound -r- in the form imrerigme detecting in the texts is a derivation sound (such as çap- > çarp-; kutgar- > kurtgar-; sep- > serp- etc.) as suggested also by others previously and the structure of the word imrem is taken this form by the metathesis (*im-er-i-m > *imirem > imrem) as suggested by others. Old Turkic verb *imer- was detected in the form himir- “randomly to sew (a slit, slush) with a rope by spinning” by the derivation frontal h- in Anatolian dialects, imer- “to surround, to rotate” in Kyrgyz, cimire- “to shake” and cimiret- “to twirl” in Altai, and it supports that the root of the word is in the form *im- ~ *yim- and the structure -Ar- is also a causative suffix.