Author:
Abstract
Kavramların ilişkilendirilmesi, ilgi, sahiplik, aitlik, özgülük, eşitlik, benzerlik, karşıtlık, yakınlık, yaklaşıklık vb. çerçevesinde kurulan bağlarla gerçekleşmektedir. Bu bağlar, kavramların ilgilerini, kavramlar arasında doğrudan ya da dolaylı yollarla kurulan ilişkileri gösterir. Kavramlar arasındaki ilişkilendirmelerin dilde somutlaşması ise dilin sağladığı yapısal ve anlamsal olanaklarla sağlanır. Bu çalışmada, tarihî Türk yazı dillerinden Harezm Türkçesi döneminde yazılmış Nehcü’l-Ferâdîs’in taranmasıyla elde edilen veriler kullanılarak bu kapsamdaki ilişkilendirmeleri sağlayan Türkçe, Arapça, Farsça kökenli dil birimleri belirlenmiş ve örneklendirilmiş; ilişkilendirmelerin hangi dilsel olanaklarla sağlandığı örneklerle irdelenmiştir. Çalışmada, kavramlar arasındaki ilişkilendirmelerde insan ögesi temel alınmış ve belirlenen örnekler, bu doğrultuda bir sınıflandırmayla insan kavramıyla ve insan dışındaki kavramlarla biçimlenen ilişkilendirmeler olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. İnsan kavramıyla biçimlenen ilişkilendirmeler, insanla ilgili olmakta ya da bu kapsamdaki ögelerle kurulmakta; ilişkilenen ve ilişkilendirilen ögelerden en az birini insan ya da insana özgü kavramlar oluşturmaktadır. İnsan dışındaki kavramlarla biçimlenen ilişkilendirmelerde ise söz konusu kavramlar ya da bunlarla oluşturulan ögeler yer alır; ilişkilenen ya da ilişkilendirilenin her ikisi de insan, insana ait bir özellik, durum vb. değildir. Nehcü’l-Ferâdîs’te belirtilen doğrultularda ilişkilendirmeler yapan ya da içeren Türkçe ögeler arasında çekim ve yapım ekleri, sözcükler ve sözcük grupları yer almaktadır. Benzer işlevdeki Arapça ve Farsça ögeler ise türlü eklerin de kullanılabildiği farklı sınıf ve kuruluşlardaki kimi sözcüklerden ve ad tamlamalarından oluşmaktadır.
Keywords
Abstract
Association of concepts, relevance, ownership, belonging, specificity, equality, similarity, contrast, proximity, approximation, etc. realized through the ties established within the framework. These ties show the relevance of the concepts and the relationships established between the concepts in direct or indirect ways. The concretization of the associations between the concepts in the language is provided by the structural and semantic opportunities provided by the language. In this study, using the data obtained by scanning the Nahju’l-Farādīs, which was written in the Khwarazm Turkish period, one of the historical Turkish dialects, Turkish, Arabic and Persian language units that provide the connections in this context were determined and exemplified; the linguistic possibilities of associations are examined with examples. In the study, the associations between the concepts were based on the human element and the determined examples were divided into two groups, as the associations formed with the concept of human and with concepts other than human, with a classification in this direction. The associations shaped by the concept of human are related to humans or are established with elements within this scope; at least one of the associated and associated elements is human or human-specific concepts. In associations shaped with concepts other than human, the concepts in question or the items created with them take place; both of those who are associated or associated are human, a human trait, situation, etc. is not. Turkish elements that make or contain associations in the directions specified in Nahju’l-Farādīs include inflectional and derivational affixes, words and word groups. Arabic and Persian items with similar functions are composed of some words and possessive construction in different classes and organizations where various suffixes can be used.