Author :
Abstract
Türk kültür tarihi denince eski Türk dinini ve inanç sistemini en başta saymak gerekir. Zira, Türklerin konar-göçer yaşam tarzı, hayat tasavvurunu ve inançlarını da belirlemiştir. Tarihleri boyunca birçok coğrafyaya hâkim olan ve çeşitli dinlerle temasa geçen Türk toplulukları, etkisinde kaldığı dinî sistemleri benimserken millî dinlerini ve inançlarını da muhafaza etmişlerdir. Karşılaştırmalı folklor ve lengüistik çalışmalarından elde edilen bulgular eski Türk inançları ve âdetlerini ifade eden birçok kavramın esasında eski Türk dinleri ve Şamanizmden izler taşıdığını göstermektedir. Bunların bir kısmı dinî anlamını kaybederek toplum hayatı için zararsız örf ve âdetlere, büyük bir kısmı ise İslam dinindenmiş gibi kabul edilerek topluma ve millî benliğimize zararlı bid‘atlere dönüşmüşlerdir. Lengüistik açıdan ise, bu inanışlar ya da âdetler Kamlık döneminin batıl inançlarını ifade eden özel anlamlı kelimelere ya da dinî anlamını kaybetmiş günlük dildeki kelimelere dönüşerek yüzyıllarca varlığını sürdürmüştür. Türkiye’de karşılaştırmalı folklor ve lengüistik çalışmaları ilerledikçe tarihî metinlerden takip edilebilen kimi kelimelerin Türk kültür tarihindeki yeri ve semantik gelişimi hakkında önemli bulgulara ulaşılabilir. Semantik araştırmalarında sağlam temellere oturtulmuş analizlerin yapılabilmesi ve kesin sonuçlara ulaşabilmek için kültür tarihini titizlikle tetkik etmek gerekmektedir. Bu çalışmada, Bayburt ağzında yaşamakta olan uçuk, kaş, yağırnı, saçı, yalpala- kelimeleri ele alınmaktadır. İlk olarak, bu kelimelerin Türkiye Türkçesi ve Bayburt ağzındaki eşzamanlı anlamı verilmiş; ikinci olarak, ulaşılabilen en eski tarihî metinlerdeki artzamanlı semantik gelişimi tespit edilmiş, son olarak da, Türk Kamlığındaki yeri ve işlevi açıklanarak temel anlamın tespitine gidilmiştir. Bulgularda bu kelimelerin Kamlıkta önemli yer tuttuğu görülmüştür. Bayburt yöresinde, saçı kelimesi İslamiyetin etkisiyle eski dinî anlamını kaybederek evlenme âdetleri içerisinde özel anlamı ifade eden bir işlevde kullanılmaktadır. uçuk, yalpala-, kaş, yağırnı kelimeleri ise eski dinî anlamını tamamen kaybederek günlük dildeki kelimelere dönüşmüştür.
Keywords
Abstract
When it comes to Turkish cultural history we must mention the old Turkish religion and the belief system. Because, the nomad lifestyle of the Turks had designated their envision of life and believes, too. Communities of Turk, who got in contact with various religions and dominated in many regions throughout their history, not only adopted the religious systems they got influenced by, but also they had preserved their national and religional believes. Comparative folklore and linguistics studies demonstrate that ancient Turkish believes and traditions stemmed actually from Turkish religions and Shamanism. Some of them failed to preserve its religious context and turned out be unharmful daily traditions in the society, however mostly these traditions were adopted as if they belonged to Islam and reverted to changes that are harmful to our national identity. Linguistically, these tradition and believes used in Shamanic period transformed into some word with special meanings which express superstition or into everyday words, losing their meanings, yet preserved their existence for centuries. Thanks to comparative folklore and linguistics studies in Turkey progress, important findings can be obtained about the role of some words in Turkish culturel history and about their semantics progress from historical texts. It is indeed necessary to study the culturel history in order to make analysis with strong sources and obtain in the accurate results in semantic research. In this study, the words ‘uçuk, kaş, yağırnı, saçı, yalpala-’ that are still in use in Bayburt dialect. Firstly, it is determined synchronic meaning of these words in General Turkish and Bayburt dialect; secondly, diachronic semantics progress of these words in the oldest historical texts that are compared. Finally, it is determined the fundamental meaning and function of the words by clarifing their roles in Turkish shamanism. As a result, it has been determined they had a significant role in Shamanism. The word ‘saçı’, in Bayburt region, is used for representing a special meaning within marriage customs after it lost its original religious meaning by the influence of Islam. The same goes for the words ‘uçuk, yalpala-, kaş, yağırnı’. These words also turned into words in everyday language bu losing their religious meaning completely.
Keywords
- Alekseyev, N.A. (2013) Türk Dilli Sibirya Halklarının Şamanizmi (çev. Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
- Bayat, F. (2013) Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Bulut, S. (2015) Bayburt İli ve Yöresi Ağızlarının Türkiye Türkçesi Ağızları İçindeki Yeri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 10/16, Fall 2015, p. 371-386.
- Caferoğlu, A. (2011) Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
- Clauson, S. G. (1972) An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University.
- Dilçin, C. (1983) Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
- Gömeç, S. (2011) Şamanizm ve Eski Türk Dini. Ankara: Berikan Yayınevi.
- Günay, Ü.; Güngör, H. (2009) Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi. İstanbul: Rağbet
- İnan, A. (1952) Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları. İlahiyat Fakültesi Dergisi. C I, S IV. s. 462-479.
- İnan, A. (1976) Eski Türk Dini Tarihi. “Divanü Lūgat-it Türk’de Şamanizme Ait Kelimeler”. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- İnan, A. (2013) Tarihte ve Bugün Şamanizm (Materyaller ve Araştırmalar). Ankara: TDK Yayınları.
- Kabadayı, R. (2015) Bayburt Demirözü İlçesi Ağzı: Cümle Yapısı. Y.Lisans Tezi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Köprülü, M. F. (2005) Türk Tarih-i Dinîsi. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Potapov, L.P. (2012) Altay Şamanizmi (çev. Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
- Sakaoğlu, S. (2010) Masal Araştırmaları. “Gül Sinan’a Neyledi, Sinan Gül’e Siyaset”. Ankara: Akçağ
- Sümer, F. (1999) Oğuzlar (Türkmenler). İstanbul: TDAV Yayınları.
- Tanyu, H. (1980) İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
- Toparlı, R. (2000) Lehce-i Osmanî (Ahmet Vefik Paşa). Ankara: TDK Yayınları.
- Türkay, C. (2012) Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatlar. İstanbul: İşaret Yayınları.
- Kaynak kişi: Zümriye Fidan, Yaş 85 (Ölü), Okuryazarlığı yok, Derleme Yeri ve Tarihi: Bayburt Söğütlü Köyü, 11 Haziran 2016.
