Son Dönem Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bir Siyer Nüshasında Birleşik Fiiller (İnceleme - Çevriyazı - Türkiye Türkçesine Aktarım)
Author :
Abstract
Orta Asya ( = Türkistan) sahasında XV. yüzyıl başlarından 1921 yılına kadar ortak yazı ve edebiyat dili olarak kullanılan Türkçeye Çağatay Türkçesi adı verilmektedir. Geniş bir sahaya yayılan Çağatay Türkçesi, bölgedeki çeşitli Türk boyları tarafından kullanılmış ve zaman içinde geniş bir Çağatay Türkçesi külliyatı oluşmuştur. Çağatay Türkçesiyle anılan yüzyıldan itibaren nazım ve nesir türünden pek çok eser kaleme alınmış olup nesir türünde kaleme alınan eserler çoğunlukla dinî içerikli eserlerdir. Bunlar içinde “siyer / siyer-i nebi, kısâsu’l-enbiyâ” türünden eserler de yer almaktadır. Üzerinde çalışılan siyer metnini, dil özelliklerine bakarak klasik sonrası devir Çağatay Türkçesi (1600 - 1921) dönemine dâhil etmek mümkündür. Eser İslam Peygamber’i Hz. Muhammet’in döneminde yaşanmış olaylardan bir kesit sunmaktadır. Eserin asıl nüshası bugün İngiltere’nin Oxford-Bodleian Kütüphanesinde Türkçe Yazmalar bölümündedir. Çalışmada metinde yer alan birleşik fiiller incelenmiştir. Bunlar çeşitli yönleriyle alt gruplara ayrılmış ve kendi içeriklerine göre barındırdıkları çeşitli özelliklere göre sınıflandırılmıştır. Metinde en çok “isim / sıfat + yardımcı fiil” kuruluşunda birleşik fiil türüne rastlanmış, bunu sıklık derecesine göre sırasıyla “isim + esas fiil (deyimleşmiş)” ve “ikili birleşik fiiller” izlemiştir. Metinde yer alan diğer birleşik fiil türlerinde ise 12 adet birleşik fiil bulunmaktadır. Klasik sonrası devir Çağatay Türkçesinin ses, şekil ve söz dizimi özelliklerini aydınlatacak çeşitli metinler üzerinde yapılacak benzer çalışmalar bu dönem Türkçesini anlamaya yardımcı olacaktır.
Keywords
Abstract
Turkish that was used as the common written and literary language in Central Asia region (= Turkistan) from the beginning of 15th century to 1921 is called as Chagatai Turkish. Chagatai Turkish that sprawled was utilized by several Turkic tribes; there emerged a large canon of Chagatai Turkish in time. A good number of books in prose and verse have been written as from the century that is remembered by Chagatai Turkish; the books that were written in propose are generally religious content. There also are books in “siyer (prophetic biography) / siyer-i nebi, kısâsu’l-enbiyâ”. It is possible to insert the related prophetic biography text in postclassical Chagatai Turkish period (1600 - 1921) by considering the language properties. The text submits a section from experienced events in period pf the prophet of Islam, Muhammad. Original copy of the text in Turkish Writings part in Oxford-Bodleian Library in England. This paper scrutinized the compound verbs used in the text. They were divided into subgroups by various features and also classified based on several properties they included by own contents. There were mostly seen compound verbs in forming of “noun / adjective + auxiliary verb”. “noun + main verb (locutioned)” and “binary compound verbs” respectively followed the forming of “noun / adjective + auxiliary verb” based on frequency. There are 12 compound verbs in other types of compound verbs in the text. The studies that will conduct on several texts that can lighten sound, form and syntax features of Chagatai Turkish in the postclassical period help to understand Turkish used in that period.
Keywords
- Abdurahmanov, G. vd. (2008). O‘zbek Tilining Tarihiy Grammatikası, Fonetika, Morfologiya, Ve Sintaksis.
- Abdurahmanov, G. vd. (2008). O‘zbek Tilining Tarihiy Grammatikası, Fonetika, Morfologiya, Ve Sintaksis. Taşkent: O‘zbekistan Feylesufleri Milliy Jamiyeti Nashriyati.
- Akalın, Ş. H. vd. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- _______________ (2005). Yazım Kılavuzu. 24. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Akar, A. (2018). Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Yayınları. Aktan, B. (2016). Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi. Konya: Eğitim Yayınevi.
- Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Baydar, T. (2013). “İsim + Yardımcı Fiil Şeklinde Oluşan Birleşik Fiiller Üzerine”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Cilt: 49, s. 55 - 66.
- Berdak, Y. vd. (1994). Sözlük – Özbekistan Türkçesi – Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi – Özbekistan Türkçesi. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
- Bilgegil, K. (2014). Türkçe Dilbilgisi. Konya: Salkımsöğüt Yayınları.
- Bodrogligeti, A. J. E. (2001), A Grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa, Languages of the World/Materials 155.
- Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Delice, H. İ. (2007). Türkçe Sözdizimi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
- Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi. (Çeviren: Ali Ulvi Elöve 1941; Uyarlayan: Ahmet Benzer). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Devellioğlu, F. (1997). Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Doğan, A. (2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınevi.
- Eckmann, J. (1988). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
- __________ (2003). Harezm Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. (Yayıma Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- __________ (2017). Çağatayca El Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ediskun, H. (2004). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
- Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri Fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Boston: Brill Leiden.
- Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım / Yayım / Dağıtım. Erkul, R. (2007). Cümle ve Metin Bilgisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
- Gabain, A. V. (1988). “Verbalkompositionen im Türkischen (Türkçede Fiil Birleşmeleri)”. TDAY Belleten 1953. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 16 - 28.
- __________ (1995). Eski Türkçenin Grameri. (Çeviren: Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gencan, T. N. (2007). Dilbilgisi. Ankara: Tek Ağaç Eylül Yayınları.
- Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gülsevin, G. (1999). “Türkiye Türkçesindeki Zaman ve Kip Çekimlerinde Birleşik Yapılar Üzerine”, İstanbul: VII. Milletler Arası Türkoloji Kongresi.
- Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. Hengirmen, M. (1999). Türkçe Temel Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi.
- Karaağaç, G. (2009). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.__________ (2013a). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
- __________ (2013b). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karahan, L. (2017). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Kanar, M. (2000). Farsça – Türkçe Sözlük. İstanbul: Deniz Kitabevi.
- __________ (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
- Koraş, H. (2008). “Özbek Türkçesinde e- ve bol- Yardımcı Fiillerinin Birbirinin Yerine Kullanılması”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 2, s. 141 - 150.
- Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Küçük S. vd. (2017). “Menâsik-i Hacc Adlı Eserde Birleşik Fiiller”. Düzce Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Yıl: 7, Sayı:1, s. 118 - 132.
- Mutçalı, S. (2014). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
- Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Rusçadan Çeviren: İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Özkan M. vd. (2017). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: Akademik Kitaplar.
- Özmen, M. (2013). Türkçenin Sözdizimi. Adana: Karahan Kitabevi.
- Öztürk, M. (1995). Farsça Dilbilgisi. Ankara: Murat Kitapevi Yayınları. Sami, Ş. (1989). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Enderun Kitabevi.
- Soydan, S. (2016). “Alî Şîr Nevâyî’nin Leylî vü Mecnûn Mesnevisinde Yer Alan Fiilimsiler”. TurkishStudies, İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 11/4. Winter. s. 845-872.
- Steingass, F. J. (2005). A Comprehensive Persian – English Dictionary. İstanbul: Çağrı Yayınları. Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Sanat Kitabevi Yayınları.
- Timurtaş, F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: Enderun Yayınları.Uzun, M. (2009). “Siyer ve Megâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt: 37, s. 324 - 326. Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
- Üşenmez, E. vd. (2016). Özbekçe Türkçe Sözlük. İstanbul: Türk Dünyası Vakfı.
- Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları. Yakub, A. vd. (1990). Uygur Tilining İzahlik Lugati. Urumçi: Milletler Neşriyati.
- Yo‘ldoshev, M. (2006). O‘zbek Tili Praktikumi II. Taşkent: Nizomiy Nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti.
- Yücel, B. (2017). “Çağatay Türkçesinde -°p Ekli Şimdiki Zaman Çekimi Üzerine”. Prof. Dr. Nuri Yüce Armağanı. Ankara: Günce Yayınları. s. 374-391.
